Miejsca, w których pochowani są Polacy, powstawały już od pierwszej połowy XIX wieku, czyli od czasów zaborów, gdy wielu Polaków emigrowało do krajów Europy Zachodniej. I na przestrzeni kolejnych pokoleń polskich miejsc pamięci na Wyspach Brytyjskich stale przybywało. Tylko według danych Polskiej Misji Katolickiej, na 1057 cmentarzach w Anglii, Szkocji i Walii, spoczywa co najmniej 45061 zmarłych z polskimi nazwiskami.
Myśląc o Polakach, którzy spoczęli na tutejszych nekropoliach, w pierwszym rzędzie wielu z nas ma na myśli polskich żołnierzy z czasów II wojny światowej. I nie ma w tym absolutnie nic dziwnego. W samej Anglii na 174 cmentarzach pochowanych jest 1452 polskich żołnierzy; w Szkocji znajdują się 763 polskie groby wojskowe, rozsiane po 54 cmentarzach; w Walii znajduje się 71 grobów na 13 cmentarzach; z kolei w Irlandii Północnej na 4 cmentarzach znajduje się 12 polskich grobów.
Jednakże pośród kwater żołnierzy polskich na terenie Wielkiej Brytanii znajdują się także m.in. miejsca pochówku Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych generała Tadeusza Bora-Komorowskiego i generała Józefa Hallera, choć na początku lat 90. do Polski przewieziono ich prochy. Warto nadmienić, iż pochowanych jest tu również czterech z sześciu prezydentów RP na uchodźstwie – Władysław Raczkiewicz, August Zaleski, Stanisław Ostrowski oraz Kazimierz Sabbat. A jeśli jesteśmy już przy powszechnie znanych polskich osobistościach, które spoczywają na brytyjskiej ziemi, można w tym miejscu wymienić choćby pochowaną w Manchesterze poetkę dwudziestolecia międzywojennego Marię Pawlikowską-Jasnorzewską, czy spoczywających na londyńskich nekropoliach – znanego rysownika Feliksa Topolskiego (cmentarz Highgate) czy też geologa i podróżnika, zdobywcy australijskiej Góry Kościuszki Edmunda Strzeleckiego (cmentarz w Kensal Green).
Tylko na terenie Londynu znajduje się aż 13 cmentarzy, na których pochowani są Polacy. Najbardziej znany z nich i jednocześnie największa polska nekropolią na Wyspach Brytyjskich to cmentarz Gunnersbury. To miejsce pochówku ponad 1600 naszych rodaków. Od roku 1976 roku stoi tam także pierwszy postawiony w Wielkiej Brytanii Pomnik Katyński, zawierający inskrypcję w językach polskim i angielskim: „Sumienie świata woła o świadectwo prawdzie”. Tam również zapoczątkowana została przed kilkoma laty przez organizację Poland Street akcja sprzątania polskich grobów. Akcja, która obecnie swym zasięgiem ogarnia teren cmentarzy w całej Wielkiej Brytanii. W jej ramach zapalane są znicze, począwszy od cmentarzy londyńskich i pomnika polskich lotników w Northolt, poprzez Cambridge, Manchester, Bournemouth, Gloucester, Cheltenham po Bristol oraz wiele innych, na których znajdują się polskie mogiły. W samym Bristolu są dwa takie miejsca – cmentarze Arnos Vale i Shirehampton.
Co zaś się jeszcze tyczy nekropolii londyńskich – z pewnością należy wymienić tu również cmentarz Highgate, na którym znajduje się polska kwatera na Wzgórzu Orła Białego (tzw.White Eagle Hill). Oprócz wspomnianego już powyżej Feliksa Topolskiego, spoczywają tu m.in. powstaniec listopadowy Stanisław Worcell, bliski współpracownik gen. Sikorskiego Herman Lieberman oraz pierwszy, pochowany tam (w roku 1852) Polak, emigracyjny działacz niepodległościowy i publicysta Wojciech Darasz. Z kolei na cmentarzu św. Maryi znajdziemy groby członków brytyjskiego wywiadu z czasów II wojny światowej – Krystyny Skarbek i Andrzeja Kowerskiego oraz m.in. kapitana z powstania listopadowego Henryka Krasińskiego. Cmentarz Brompton zaś jest miejscem, gdzie znajduje się około 300 polskich grobów. Pierwszym Polakiem, który został tam pochowany, był międzynarodowy szachista i dziennikarz Jan Herman Zuckertort (1888). Oprócz niego znajdziemy tam groby m.in. generała Nikodema Sulika, premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego czy też fotografa Stanisława Juliana Ostroroga.
Natomiast w Newark-on-Trent w środkowej Anglii znajduje się inna z największych polskich nekropolii i jednocześnie największy polski cmentarz wojskowy na świecie. Znajdziemy tam mogiły 353 lotników Polskich Sił Powietrznych (m.in. członków batalionu 303 i spadochroniarzy z 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej), trzech prezydentów RP na uchodźstwie (W.Raczkiewicza, A.Zaleskiego i S.Ostrowskiego) oraz m.in. sześć ofiar katastrofy gibraltarskiej. Sam Naczelny Wódz gen. Władysław Sikorski został ekshumowany 13 września 1993 roku na Wawel. Już po wojnie w Newark-on-Trent chowano także zmarłych weteranów Polskich Sił Powietrznych.
Jak już wspomniałem powyżej wiele polskich grobów znajdziemy także w Szkocji. Od Thurso na północy po Stranraer na południu i od Portree na wyspie Skye po Longside na wschodnim wybrzeżu… Największym cmentarzem, na którym znajdziemy polskie mogiły, jest Wellshill Cemetery w Perth, gdzie znajduje się 381 polskich grobów.
Warto w tym miejscu nadmienić, iż w Edynburgu na cmentarzu Mount Vernon znajduje się tzw. „Mogiła samotnych Polaków”, a w Glasgow stoi grób Józefa Gomoszczyńskiego, który osiadł w Anglii po powstaniu listopadowym.
W spisie najważniejszych polskich nekropolii na Wyspach nie może też zabraknąć cmentarza w walijskim Wrexham, gdzie spoczywa kilkudziesięciu polskich żołnierzy, walczących na frontach obu wojen światowych, w tym m.in. Walerian Czuma, który dowodził obroną Warszawy we wrześniu 1939 roku.
Polskie mogiły, znajdujące się w każdym niemal regionie Wysp Brytyjskich, ukazują nam polskie koleje losu na przestrzeni lat i ich trudną historię. Są także powodem, dla którego powinniśmy chronić pamięć o zmarłych tu Polakach i dawać świadectwo ich roli w historii obu naszych krajów. Pamiętajmy o nich nie tylko wówczas, gdy postawimy znicz w dzień Wszystkich Świętych oraz Zaduszki.
Dariusz A. Zeller
Napisz komentarz
Komentarze